ANTALYA’DA ABDALLIK, BEKTÂŞÎLİK VE ALEVÎLİK
Yazı dizimizin konusu; Antalya Elmalı ve Demre’de türbeleri bulunan ve son dönemde Bektâşî/Alevî oldukları iddiası galat-ı meşhur hâline gelen Abdal Musa, Kaygusuz Abdal ve Kâfi Baba’nın hayatları ve tasavvufî görüşleriyle Bektâşî/Alevî olup olmadıkları konusunun açıklığa kavuşturulması üzerine olacaktır.
Hacı Bektaş Velî’nin Eserleri -2-
Hacı Bektaş Velî tasavvuf, ahlak, nasihat ve dîni konularda Türkçe, Arapça ve Farsça birçok eser kaleme almıştır. Eserlerindeki muhtevâ, Ahmed Yesevî’nin hikmetleriyle büyük benzerlik göstermektedir. Araştırmalar sonucu kaynaklarda Hacı Baktaş Veli’ye âit olduğu rivayet edilen eserler şunlardır:
Besmele Şerhi, Fatiha Sûresi Tefsiri, Makâlât, Kitâbü’l-Fevâid, Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, Şathiyyât, Nesâyıh-i Hacı Bektaş Veli (Nasihatler), Üssü’l-Hakîka, Hurde-nâme.
3.Makâlât: Hacı Bektaş-ı Velî’nin en önemli eseridir. Arapça kaleme alınan eser, dört kapı ve kırk makâmı açıklamak amacıyla yazılmıştır. Dört kapıdan maksat; şeriat, tarikat, marifet ve hakîkattır. Kırk makamda bu kapılardan girilerek katedilecek kırk adet merdiven basamağıdır. Her kapıdan sonra onar makam vardır.
Ahmed Yesevî’nin Divân-ı Hikmet ve Fakrnâmesi’ndeki fikirlerin, Hacı Bektâş-ı Velî tarafından Kitâbü’l-Fevaid ve Makâlât’ta tekrar edildiği görülmektedir. Yesevî’nin Fakrnâmesi’nde bahsettiği “Dört kapı-kırk makam” anlayışı Makâlât’ın ana konularından biridir. Hacı Bektâş-ı Velî’yi, Ahmed Yesevî geleneği içinde kabul eden araştırmacıların, bu iki şeyhin arasında mevcut olan silsile birliğinin yanında, eserlerindeki bu muhteva ve fikir açısından bir birliği gündeme getirmeleri de önemlidir.
Çeşitli dinî ve tasavvufî meselelerin ele alındığı bu eserin asıl önemli özelliği, Hacı Bektâş-ı Velî’nin şimdiye kadar tanıtılmaya çalışıldığı gibi Şiî-Batınî bir kişiliğe sahip olmadığı, aksine şeriata bağlı bir mutasavvıf olduğunu açıkça ortaya koymasıdır. Eserin muhtevası ve eserde işlenen sülûk usûlünün Yunus’un şiirlerinde de görülmesi bize göstermektedir ki, bir zincirin halkaları gibi birbirini takip eden bu gönül erleri, Türkistan’da Ahmed Yesevî’nin sistemleştirdiği Yesevî ekolün Anadolu’daki temsilciliğini Hacı Bektaş-ı Velî, Yunus Emre, Kaygusuz Abdal olarak başarıyla yürütmüşlerdir.
Sekiz bölümden meydana gelen Makâlât’ın özeti şöyledir: Birinci bölüm, dört çeşit Müslüman bulunduğundan ve bunların özelliklerinden; ikinci bölüm şeriatten; üçüncü bölüm tarikatten; dördüncü bölüm marifetten; beşinci bölüm hakikatten; altıncı bölüm, insanın kalbi ile Allah’ı tanıyabileceğinden; yedinci bölüm, şeytan ile ona yardım eden kötü alışkanlıklardan; sekizinci bölüm ise insanın yaratılışından ve değerinden bahseder.
Hacı Bektaş-ı Velî, Müslümanları dört gruba ayırır: 1. Şeriat sahibi olanlar, yani âbidler, 2. Tarîkat sahibi olanlar, yani zâhidler, 3. Mârifet sahibi olanlar, yani ârifler, 4. Hakikat sahibi olanlar yani muhibler.
Makâlât’ta, Hacı Bektâş-ı Velî, insanın Allah’a kaç makamda ereceğini, Dört Kapı Kırk Makam’ı geçmeden kulun Allah’a vâsıl olamayacağını şöyle belirtir: “Bu kırk makamdan birisi eksik olursa hakikat tamam olmaz.” Dört Kapı; Şeriat, Tarîkat, marifet ve hakîkattır. Her bir kapıya âit olan on makam şöyledir:
a.Şeriat kapısında bulunan on makam:
1. İman Getirmek. 2. İlim Öğrenmek. 3. Namaz Kılmak 4. Helâl kazanmak ve ribâyı haram bilmek. 5. Nikâh kıymak. 6. Hayız ve lohusalık hallerine riayet etmek. 7. Cemaat sünnetine riayet etmek. 8. Şefkatli olmak. 9. Temiz Yemek ve Temiz Giyinmek. 10. İyiliği emredip kötülüğü menetmek.
b.Tarikat kapısında bulunan on makam:
1. Tevbe etmek. 2. Mürit olmak. 3. Saç kesmek. 4. Nefsi olgunlaştırmak için mücadele etmek.
5. Hizmet etmek. 6. Korkmak. 7. Ümitvâr olmak. 8. Hırka, zembil, makas, seccade, tespih gibi emanetlere sahip olmak, ibret almak, hidayete ermek. 9. Nasihat ve muhabbet sahibi olmak. 10. Aşk, şevk ve Allah’ın zenginliği karşısında insanın kendisini fakir hissetmesi.
c. Marifet kapısında bulunan makamlar:
1. Edeb. 2. Korku. 3. Perhizkârlık. 4. Sabır. 5. Utanmak. 6. Cömertlik. 7. Bilgi sahibi olmak.
8. Miskinlik, benlikten geçip kişinin kendini Allah’a vermesi. 9. Marifet sahibi olmak. 10. Kişinin kendini bilmesi.
d. Hakikat kapısında bulunan makamlar:
1. Toprak gibi mütevazı ve verimli olmak. 2. Bütün herkese aynı gözle bakıp ayıplamamak.
3. Elinden gelen iyiliği yapmak ve yerine getirmek. 4. Dünyadaki her şeyin ve herkesin kendisinden güvende olması. 5. Mülkün mutlak sahibi Allah’a karşı itaatkâr olmak. 6. Sohbet etmek ve hakikat sırlarını söylemek. 7. Seyr ü sulûka girmek. 8. Sır saklamak. 9. Allah’a yalvarıp yakarmak. 10. Allah’ın varlığını müşahede etmek ve O’na ulaşmak.