I. Alaaddin Keykubad Dönemi (1220-1237)
- Ayaz Şarapsalar[1]Çeşmesi
Balibey Mahallesi’nde (Keçibalı Mahallesi) bir çeşme üzerinde yer alan[2] ve Antalya Müzesi Envanteri’ne 2009.76 no ile kayıtlı 626/1228 tarihli Ayaz Şarapsalar’a ait kitâbe vardır.
Erten; “Keçibalı Mahallesi’nde ve bir çeşme üzerinde” açıklamasıyla kitâbeyii 71. kitâbe olarak okumuş ve kaydetmiştir.[3] Turfan, 9 no’lu müze fişinde; “Bu kitâbe kalenin yıkılan bir bölümüne ait olmalıdır. Kalenin ayakta kalan bazı ölümlerinde benzeri kit3abelere rastlanılmaktadır. Kitâbe, çeşmenin kemeri altındaki cepheye konmuş olup aslında başka bir binaya aşt bir Selçuk kitabesidir. 1.03x1.03 m.lik bir mermerde, Arapça Selçuk Sülüsü, 7 satırdır” açıklamaları ileبسلارالشرا(Şarapsâlar) kelimesiniالشرابسلاى (Şarapsâlay) şeklinde hatalı okuyarak kaydetmiştir.
Yılmaz-Tuzcu’nun 2010 yılında yaptıkları çalışmalarında; “Kitâbe bugün kayıptır” bilgisi yanlıştır. Zira kitâbe, 2009 yılında Antalya Müzesi envanter kayıtlarında mevcuttur.
Mevlevîhâne Hamamı Kitâbesi’nde olduğu gibi, bu kitâbe de yıkılan Selçuklu yapılarından alınıp, Keçibalı (Balbey) Mahallesi’ndeki çeşmeye, çeşme taşı kitâbesi olarak konulmuştur.
Kitâbe, 106x106 cm ebatlarında, mermer üzeri 7 satır Selçuklu sülüsü ile yazılmıştır.
Necmi Atik Özel Arşivi
فى دولة السلطان الاعظم علا الد
نيا و الدين ابو الفتح كيقباد بن كيخسرو
بن قلنج ارسلان برهان امير المؤ
منين اعلى الله شانه و سير
فى الخافقين اعلامه عمر على
يدى اقل الممالك اياز الشرا
بسلار فى شهور سنة ست و عشرين و ستماية[4]
Türkçe okunuşu: Fî devleti’s-Sultâni el-A’zami ‘Ala’d-dü-
nyâve’d-dîniEbu’l-fethi Keykubâd bin Keyhusrev
bin Kılınç Arslan Burhânuemîri’l-mü’-
minînea’lâllahuşânehu ve seyyera
fî’l-hâfikaynia’lâmehu ‘ummira ‘ala
yediekalli’l-memâlikiAyâz eş-Şera-
bsalar fî şuhûrisenete sitte ve ‘işrîne ve sittemiyete
Türkçe çevirisi: “En Büyük Sultan, din ve dünyanın yücelticisi, Mü’minlerinEmîri’ninburhânı, Kılınç Arslan oğlu Keyhusrev oğlu Fetih babası Keykubad’ın devleti zamanında –Allah onun şânını yüceltsin ve bayraklarını doğu ve batıda gezdirsin (dalgalandırsın)-, 626/1229 senesinin aylarında kulların en değersizi Ayaz Şarabsalar eliyle (bu yapı) tamir edildi.”
Erten, kitâbeninالممالك اياز الشرا بسلار (el-memâlikiAyâz eş-Şerapsalar)kısmını المماليك (اياز) الشرا (بتلار) (el-memâlîki (Ayâz) eş-Şera (btelar)) şeklinde okumuştur.
- Ertokuş İbni Abdillah[5]İmâreti
Antalya Müzesi Envanteri’nde, etüdlükkitâbe olarak kayıtlı olan, Alaaddin Keykubad dönemi 618/1221 tarihli, Ertokuş ibniAbdillah’ın yaptırdığı bir imârete ait kitâbe ilk defa tarafımızdan tesbit edilmiştir. Bu kitâbenin Antalya’nın ilk valisi olan Mübârizüddin Ertokuş’un Antalya’ya yaptırdığı caminin kitâbesi olduğu kanaatindeyiz.[6] Ertokuş’un H. 669/M.1270-71 tarihinde ölümünden sonra Antalya’da düzenlenen vakfiyesinde camii hakkında şu bilgiler yer almaktadır; “Borlu’nun Agros Köyü’nde yaptırdığı medrese, yine Borlu’ya tâbi Dâdil Köyü’ndeki kervansaray ile Antalya’daki camiine âittir”[7]
Kitâbe, 87x86 cm ebatlarında, taş üzerine 5 satır Selçuklu celî sülüsü ile yazılmıştır.
Necmi Atik Özel Arşivi
امر بهذه العمارة المباركة السلطان
المعظم علا الدنيا و الدين ابو الفتح
كيقباد بن كيخسرو ناصر امير المؤمنين
العبد الضعيف المحتاج الى رحمة الله تعالى
ارتقش ابن عبد الله فى سنة ثمان عشر و ستمائة
Türkçe okunuşu:Emera bi-hâzihi’l-‘imâreti’l-mübâreketi es-Sultânu
l-Mu’azzamu ‘Ala’d-dünyâve’d-dîniEbu’l-fethi
Keykubâd bin KeyhusrevNâsıruemîri’l-mü’minîne
el-‘abdu’d-da’îfu’l-muhtâcu ilâ rahmetillâhiTe’âlâ
Ertokuş ibniAbdillâh fî senetisemânun ‘aşara ve sittemiete
Türkçe çevirisi: “Bu mübârekimâreti, Büyük Sultan, din ve dünyanın yücelticisi, Müminlerin Emiri’nin Yardımcısı, Keyhusrev oğlu Fetih babası Keykubad, AllâhuTe’âla’nın rahmetine muhtaç zayıf kul Abdullah oğlu Ertokuş’a 618/1221 senesinde emretti.”
[1] Ayaz Şarapsalar’ın(?/1237-38?) asıl adı Esededdin Ayaz’dır. I. Alaaddin Keykubad zamanı öne çıkan Selçuklu emirlerindendir. II. Süleyman Şah, I. GıyâseddinKeyhüsrev, I. İzzeddin Keykâvus, I. Alaaddin Keykubad ve II. GıyâseddinKeyhüsrev’e hizmet etmiştir. Sultan II. Süleyman Şah, Artuk hükümdarı Mahmud tarafından hapse atılan Ayaz’ı kurtarıp, kendi beyleri arasında yer verdi. I. İzzeddin Keykavus zamanında Honaz’a uç beyi olarak atanır ve 1214 yılında Sinop fethine katılır. Alaaddin Keykubad döneminde Emir-i Ahurluk yapar. 1226 yılında Kahta ve Çemişgezek’i fetheder. Kubadâbâd – Alanya yolu üzerinde Sırt Köy Tol Han kitâbesinde de ismi Şarapsalar Ayaz olarak geçer. I. Alaaddin Keykubad’ın şarapsarlığını da yapmıştır. İzzeddin Keykâvus ve Alaaddin Keykubad dönemlerinde inşaat işlerine bakar, kale inşaatları idârî kontrolünü üstlenir. Esededdin Ayaz’ın, Alâeddin Keykubad’ın Âdiliye Hatun’dan olan çocuklarına olan yakınlığı ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin imar işlerine vekillik yapması, Sâdeddin Köpek’in kendisine karşı cephe almasında başlıca sebepler arasında yer alır ve Sâdeddin Köpek tarafından öldürülen devlet adamları arasında olabilir. Zeki Sönmez, Anadolu Türk- İslâm Mimarisinde Sanatçılar, Ankara 1989, s. 125-127; 472; Coşkun Alptekin, “Türkiye Selçukluları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ankara 1992,VII, s. 262; Yılmaz Önge, “Antalya’daki Selçuklu Çeşmeleri Hakkında Bazı Görüşler”, Antalya IV. Selçuklu Semineri Bildirileri, 13-14 Mart, Antalya 1992, s. 72;Mehmet Ali Hacı Gökmen, “Türkiye Selçuklu Devlet Adamlarından Esededdin Ayaz”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S: 27, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 2010.
[2] Erten, Antalya Livası, s. 59; Antalya Vilâyeti, s. 60.
[3] Erten, Antalya Vilayeti, s. 60.
[4] SFE
فى دولة السلطان الاعظم علا الد
نيا و الدين ابو الفتح كيقباد بن كيخسرو
بن قيلج ارسلان برهان امير المؤ
منين اعلى الله شانه و سر
فى الخافقين اعلامه عمر على
يدى اقل المماليك (اياز) الشرا
(بتلار) فى شهور سنة ست و عشرين و ستماية
AT Herhangi bir bilgi mevcut değildir.
KT
فى دولة السلطان الاعظم علا الد
نيا و الدين ابو الفتح كيقباد بن كيخسرو
بن قلنج ارسلان برهان امير المؤ
منين اعلى الله شانه و سر
فى الخافقين اعلامه عمر على
يدى اقل الممالك اياز الشرا
بسلاى فى شهور سنة ست و عشرين و ستماية
LY-KT
فى دولة السلطان الاعظم علا الد
نيا و الدين ابو الفتح كيقباد بن كيخسرو
بن قلنج ارسلان برهان امير المؤ
منين اعلى الله شانه و سير
فى الخافقين اعلامه عمر على
يدى اقل الممالك اياز الشرا
بسلار فى شهور سنة ست و عشرين و ستماية
[5]Mübârizüddin Ertokuş bin Abdillah, Gulamân-ı Saray’da yetişen Anadolu Selçuklu Devleti’nin yüksek idâri makamlarında görev yapan önemli devlet adamlarındandır. Sultan I. GıyâseddinKeyhusrev, Rükneddin Süleyman Şah lehine tahttan çekilince (1196) 1200 yılında İstanbul’a giderken has gulamlarından olan Ertokuşû da yanında götürmüştür. 1205 yılında tahta geçen I. GıyâseddinKeyhusrev, Antalya üzerinesefer yaptığında ordu komutanlarından biri de Mübârizüddin Ertokuş’tur. Antalya’nın fethinden sonra I. GıyâseddinKeyhusrev, Ertokuş’u şehrin subaşılığına/valiliğine atamış, malları gaspedilentüccârın, mallarının tespit edilip iadesini emretmiştir. Ertokuş, I. Gıyâseddin’in saltanatı boyunca (1205-1211) Antalya valiliği görevini sürdürmüş, birkaç yıl (1212-1215) Kıbrıslılar’a geçen şehrin hâkimiyeti, I. İzzeddin Keykâvus’un 1216 yılındaki fethiyle son bulmuş ve Ertokuş tekrar Antalya valiliğine getirilmiştir. I. Alaaddin Keykubad döneminde de uzun yıllar Antalya valiliği yapan Ertokuş, Alanya’nın fethinde etkili olmuştur. Seyfeddin Ayaba, ZeyneddinBaşare, MübârizüddinBehramşah ve Bahaeddin Kutluğca’nin başını çektiği I. Alaaddin Keykubad’a suikast girişimini engellemiş ve bu emirler bertaraf edilmiştir. Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde fetih hareketlerine başlayan Ertokuş, Kıbrıs’a sefer için I. Alaaddin Keykubad’dan izin istemiş, lâkin izin verilmemiştir.
Mübârizüddin Ertokuş, yirmi iki yıllık Antalya valiliğinden sonra Erzincan’a gönderilmiş, II. GıyâseddinKeyhusrev’in bölge valisi olmasından sonra, Ertokuş şehzade Gıyâseddin’e atabey olarak tayin edilmiştir. Atabey Ertokuş, Sultan Alaaddin’in emri üzerine Kögonya’ya (Şebinkarahisar) sefere çıkmış ve fethetmiştir. Ertokuş’un kaynaklarda zikredilen son seferi Trabzon üzerinedir. Bu seferde, Selçuklu ordusu Trabzon surlarını aşamayarak geri çekilmek zorunda kalmıştır. Ertokuş’un atabeyliğinin ne kadar devam ettiği, nerede ve ne zamn vefat ettiği ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. Alaaddin Keykubad’ın ölmeden evvel oğlu şehzade Gıyâseddin için Altunaba’yı atabey tayin etmesi, Ertokuş’un 1236 yılı vefat ettiğini düşündürmektedir. (İbn Bîbi, Selçuknâme, s. 55-70, 118-119, 162-167, 254-271, 283-292, 320-354, 368-374; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 377-383, 416-420; Nermin Şaman Doğan, “Mübârizeddin Ertokuş”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 248. sayı)
[6] Zehra Odabaşı,Selçuklu Devleti’nde Mühtedi Vakıfları: Celâleddin Karatay Vakıfları Örneği, Basılmamış Doktora Tezi, s.41.
[7] Osman Turan, Selçuklu Devri Vakfiyeleri II, Mübârizeddin Er-Tokuş ve Vakfiyesi, Ankara 1947, Belleten, 11 (43), 415-430.